UWAGA: Serwis w przebudowie. Znaczna część informacji jest nieaktualna. Jeżeli szukasz porady dotyczącej spółek, skontaktuj się z nami za pośrednictwem serwisu verist.pl

Podstawy

Charakterystyka spółki

Spółka akcyjna należy do handlowych spółek kapitałowych, stanowiąc jej modelowy przykład.

Spółkę akcyjną można założyć w każdym prawnie dopuszczalnym celu, nie tylko dla prowadzenia przedsiębiorstwa (czyli prowadzenia działalności gospodarczej lub zawodowej w sposób zorganizowany i ciągły). Może ona więc prowadzić także działalność naukową, polityczną lub charytatywną.

Spółka akcyjna jest osobą prawną i jako taka jest podmiotem całkowicie odrębnym od jej wspólników (czyli akcjonariuszy), który charakteryzuje się następującymi cechami:

  • Posiada zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Oznacza to, że może ona we własnym imieniu nabywać prawa (w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe) oraz zaciągać zobowiązania. W konsekwencji posiada także własny majątek, który nie stanowi majątku jej akcjonariuszy.
  • Posiada zdolność sądową i zdolność procesową. Oznacza to, że może ona być stroną procesu i to zarówno jako strona, która zaczyna proces (czyli powód w języku prawnym), jak również jako strona, przeciwko której toczy się postępowanie (czyli pozwany w języku prawnym).
  • Jest przedsiębiorcą – to ona (a nie jej akcjonariusze) prowadzi przedsiębiorstwo i robi to pod własną nazwą (czyli firmą w języku prawnym).
  • Działa poprzez swoje organy.
  • Sama odpowiada własnym majątkiem za swoje zobowiązania.

Akcjonariusze posiadają ograniczoną swobodę określania zasad jej funkcjonowania. Regulacje prawne dotyczące spółki akcyjnej w dużej mierze mają bowiem charakter bezwzględny, co oznacza, że akcjonariusze nie mogą w statucie przyjmować odmiennych reguł. Ponadto, w zakresie, w którym prawo pozostawia im swobodę regulacji, nie mogą przyjmować rozwiązań sprzecznych z istotą spółki akcyjnej lub dobrymi obyczajami.

 

Powstanie spółki

Powstanie spółki akcyjnej jest procesem złożonym i skomplikowanym, na który składa się wiele czynności prawnych i faktycznych. Należą do nich:

  • zawiązanie spółki, na które składa się:
    sporządzenie przez założycieli spółki statutu spółki,
    wyrażenie przez akcjonariuszy zgody na zawiązanie spółki i brzmienie statutu spółki oraz na objęcie akcji przez jedynego założyciela albo założycieli lub łącznie z osobami trzecimi,
    objęcie akcji przez akcjonariuszy,
  • powołanie organów (czyli zarządu i rady nadzorczej),
  • wniesienie przez akcjonariuszy minimalnej ilości wkładów wymaganej przez prawo,
  • wpis spółki do Krajowego Rejestru Sądowego.

Zawiązać spółkę akcyjną może jedna albo więcej osób. Oznacza to, że spółka akcyjna może być spółką jednoosobową. Od tej zasady jest jednak jeden istotny wyjątek. Spółka akcyjna nie może być zawiązana wyłącznie przez jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością.

Pierwszym etapem powstawania spółki akcyjnej jest podpisanie statutu spółki. Powinien on być – pod rygorem nieważności – sporządzony w formie aktu notarialnego. Osoby, które go podpisują są założycielami spółki. Z chwilą podpisania statutu spółki akcyjnej rozpoczyna się tzw. okres przedspółkowy (powstaje tzw. przedspółka, która nie jest wszakże żadnym podmiotem lecz pewnym stosunkiem prawnym).

Założyciele spółki nie stają się automatycznie akcjonariuszami spółki – do tego potrzebne jest objęcie akcji. Istotne jest przy tym, że nie każdy założyciel (jeżeli jest ich wielu) musi stać się akcjonariuszem. Prawo wymaga bowiem, aby akcjonariuszem stał się przynajmniej jeden z założycieli. Przykładowo: jeżeli statut podpisywany jest przez trzy osoby, to dwie z nich nie muszą obejmować akcji i stawać się akcjonariuszami.  Z drugiej strony akcjonariuszami mogą być osoby trzecie, tzn. takie, które nie są założycielami (czyli nie podpisywały statutu spółki).

Formy aktu notarialnego wymagają także pozostałe czynności konieczne do zawiązania spółki, czyli wyrażenie zgody na zawiązanie spółki i brzmienie statutu spółki oraz objęcie akcji.

Objęcie akcji to inaczej ich pierwotne nabycie (czyli takie, w którym akcje wcześniej nikomu nie przysługiwały) połączone z zobowiązaniem się do wniesienia wkładu w zamian za te akcje.

Z chwilą objęcia co do zasady wszystkich akcji następuje zawiązanie spółki akcyjnej. W tym momencie kończy się tzw. okres przedspółkowy i powstaje spółka akcyjna w organizacji.

Spółka akcyjna w organizacji to drugie (po okresie przedspółki) stadium tworzonej spółki akcyjnej.

Spółka akcyjna w organizacji – inaczej niż tzw. przedspółka – jest podmiotem prawa, choć nie ma jeszcze osobowości prawnej. Posiada ona zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych (czyli może we własnym imieniu nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, a także posiada własny majątek) oraz zdolność sądową i zdolność procesową (czyli może być stroną postępowania sądowego i dokonywać w nim czynności procesowych). Z tego powodu spółkę akcyjną w organizacji uznaje się za tzw. „ułomną osobę prawną”.

Do chwili ustanowienia zarządu spółka akcyjna w organizacji jest reprezentowana przez wszystkich założycieli działających łącznie albo przez pełnomocnika ustanowionego jednomyślną uchwałą założycieli. Należy jednak wskazać, że istnieją poglądy zgodnie z którymi powołanie zarządu (jak również rady nadzorczej) musi nastąpić jeszcze na etapie zawiązywania spółki, a najpóźniej w chwili powstania spółki akcyjnej w organizacji, czyli objęcia wszystkich akcji.

Właściwa spółka akcyjna powstaje z chwilą jej wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego, uzyskując w tym momencie osobowość prawną. Z tą chwilą kończy się też etap spółki akcyjnej w organizacji, a wszystkie jej prawa i obowiązki stają się prawami i obowiązkami (właściwej) spółki akcyjnej.

Zgłoszenia spółki do Krajowego Rejestru Sądowego dokonuje zarząd działający w pełnym składzie (tzn. wniosek o rejestrację powinni podpisać wszyscy członkowie zarządu). Należy pamiętać, że spółka akcyjna powinna być zgłoszona do Krajowego Rejestru Sądowego w terminie 6 miesięcy od dnia sporządzenia jej statutu. Jeżeli to nie nastąpi, wówczas statut spółki akcyjnej traci moc i spółka nie powstaje.

Powstanie spółki akcyjnej można skrótowo przedstawić następujących schematem:

Spółka akcyjna

Spółka akcyjna może powstać również w toku transformacji – z przekształcenia spółki cywilnej lub każdej innej spółki handlowej.

 

Nazwa spółki akcyjnej (czyli firma w języku prawnym) może być wybrana dowolnie. W przeciwieństwie do nazw spółek osobowych nie ma w przypadku spółki akcyjnej obowiązku zamieszczania w jej nazwie nazwisk albo nazw akcjonariuszy. Nazwa spółki akcyjnej powinna jednak zawierać oznaczenie „spółka akcyjna”, przy czym w obrocie dopuszczalne jest używanie skrótu „S.A.”.

 

Wkłady i kapitał

Wniesienie wkładu stanowi obowiązek każdego akcjonariusza, z którego nie może on być zwolniony.

Akcjonariusze wnoszą swoje wkłady zasadniczo na kapitał zakładowy spółki akcyjnej (inaczej mówiąc – na pokrycie tego kapitału).

Kapitał zakładowy to w dużym uproszczeniu kwota pieniężna określana w statucie spółki będąca sumą wartości nominalnej akcji (suma wartości nominalnej akcji zasadniczo odpowiada natomiast sumie wartości wkładów zadeklarowanych przez akcjonariuszy). W ujęciu rachunkowym stanowi on fundusz wykazywany po stronie pasywów w bilansie spółki i co do zasady odpowiada sumie składników majątkowych wykazywanych po stronie aktywów, które zostały wniesione do spółki jako wkłady.

Kapitał zakładowy spółki akcyjnej powinien wynosić co najmniej 100 tys. złotych. Oznacza to zasadniczo, że akcjonariusze powinni wnieść do spółki akcyjnej wkłady co najmniej tej właśnie wartości. Mając jednak na uwadze fakt, że gromadzenie takiej kwoty często musi być rozłożone w czasie, prawo pozwala, aby przed zarejestrowaniem spółki wniesiona była tylko określona część zadeklarowanych wkładów (nadal jednak kapitał zakładowy musi być określony co najmniej na poziomie 100 tys. złotych).

Przykładowo – jeżeli w statucie spółki akcyjnej określono, że jej kapitał zakładowy wynosić będzie ustawowe minimum czyli 100 tys. złotych i akcjonariusze zobowiązali się, że wniosą na jego pokrycie środki pieniężne, to przed zarejestrowaniem spółki wystarczy wnieść do spółki jedynie ¼ zadeklarowanych wkładów, czyli 25 tys. złotych.

Kapitał zakładowy spółki akcyjnej dzieli się na akcje o równej wartości nominalnej, nie niższej niż 1 grosz. Akcja w tym ujęciu to ułamkowa część kapitału zakładowego spółki, jednakże również to pojęcie ma kilka znaczeń. Akcja to także ogół praw i obowiązków, jakie akcjonariusz posiada w spółce akcyjnej. Mianem tym określa się również dokument, który odzwierciedla majątkowe i niemajątkowe uprawnienia akcjonariusza (dokument akcji). W dużym uproszczeniu można stwierdzić, że akcjonariusze wnoszą swoje wkłady w zamian za przyznawane im akcje w kapitale zakładowym.

Wobec akcjonariuszy istnieją pewne ograniczenia co do rodzaju dóbr mogących stanowić ich wkłady do spółki akcyjnej. Wkładem mogą być środki pieniężne oraz zasadniczo aktywa niepieniężne, np. aktywa rzeczowe takie jak nieruchomości lub maszyny. Wkładem akcjonariusza do spółki akcyjnej nie może być jednak prawo niezbywalne lub świadczenie pracy bądź usług. Co ważne w praktyce, jeżeli akcjonariusz wnosi wkład niepieniężny (aport) to jego wycena musi być obowiązkowo poddana badaniu biegłego rewidenta.

Wartość wkładów do spółki akcyjnej nie może być niższa niż wartość nominalna wydawanych za nie akcji. Możliwa jest jednak sytuacja odwrotna –wniesienie do spółki akcyjnej wkładów, których wartość przewyższa wartość nominalną wydawanych za nie akcji. Nadwyżka wartości wkładów do spółki akcyjnej nad wartością nominalną wydawanych za nie akcji nazywa się agio. Agio przelewane jest na kapitał zapasowy spółki.

Przykład:

Jeżeli akcjonariusz obejmuje 5 akcji po 1 tys. zł każda (łącznie 5 tys. zł), to nie może wnieść do spółki w zamian za te akcje wkładu o wartości niższej niż 5 tys. zł. Nie ma jednak przeszkód, aby wniósł on wkład, którego wartość jest wyższa niż wartość obejmowanych akcji. Jeżeli w powyższym przykładzie akcjonariusz wniósłby wkład o wartości 8 tys. zł, to różnica między tą wartością wkładu a wartością obejmowanych akcji, czyli 3 tys., to właśnie agio.

 

Wspólnicy

Wspólników w spółce akcyjnej określa się mianem akcjonariuszy.

Akcjonariusze są wspólnikami typu pasywnego. Zasadniczo nie prowadzą oni spraw spółki i nie mają prawa do jej reprezentowania. Ich odpowiedzialność za zobowiązania spółki akcyjnej jest wyłączona.

Akcjonariuszami w spółce akcyjnej mogą być osoby fizyczne, osoby prawne (w tym spółki kapitałowe i spółki kapitałowe w organizacji), a także inne handlowe spółki osobowe. Akcjonariuszem w spółce akcyjnej nie może być natomiast spółka cywilna, która nie ma zdolności prawnej.

Akcjonariuszom, w zamian za wniesione wkłady, przysługują akcje. Pod pojęciem tym rozumie się przede wszystkim kompleks praw i obowiązków, jakie akcjonariusz posiada w spółce akcyjnej. Sformułowania tego używa się również na określenie dokumentu, który odzwierciedla majątkowe i niemajątkowe uprawnienia akcjonariusza (tzw. dokument akcji). Zasadą jest bowiem, że akcje spółki akcyjnej istnieją w formie materialnego dokumentu.

Akcje dzielą się na różne typy i rodzaje.

Podstawowy podział akcji to podział na akcje imienne i akcje na okaziciela. Te pierwsze wyróżniają się tym, że w treści dokumentu akcji wskazana jest osoba akcjonariusza (z imienia i nazwiska – w przypadku osób fizycznych albo z nazwy – w przypadku innych podmiotów). Treść akcji na okaziciela jest natomiast anonimowa. O tym, jakie akcje występują w spółce akcyjnej, zasadniczo rozstrzyga jej statut (a więc jest to decyzja akcjonariuszy). W niektórych jednak sytuacjach prawo przewiduje ograniczenia w tym zakresie, wymagając np. żeby akcje wydawane w zamian za wkłady niepieniężne przez określony czas były akcjami imiennymi.

Drugim głównym podziałem akcji jest podział na akcje zwykłeuprzywilejowane. Akcje uprzywilejowane wyróżniają się szczególnymi uprawnieniami, np. w zakresie prawa głosu, prawa do zysku (dywidendy) albo możliwości wyznaczania członka rady nadzorczej. Uprzywilejowanie akcji również musi wynikać ze statutu spółki, a same akcje uprzywilejowane generalnie powinny być akcjami imiennymi.

Uprzywilejowanie w zakresie prawa głosu i prawa do zysku zasadniczo jest prawnie ograniczone – nie można przyznać akcji więcej niż dwa głosy i więcej niż 150% zysku przypadającego na akcję zwykłą (czyli jeżeli na akcję zwykłą przypada 100 zł dywidendy, to na akcję uprzywilejowaną w zakresie zysku może przypaść maksymalnie 150 zł dywidendy).

Szczególnym rodzajem akcji uprzywilejowanych są tzw. akcje nieme. Nie dają one w ogóle prawa głosu, ale z drugiej strony nie obowiązują wobec nich wyżej wskazane ograniczenia. Akcje nieme można bowiem uprzywilejować bez limitu w zakresie prawa do zysku. Ponadto jako jedyne akcje uprzywilejowane, mogą być akcjami na okaziciela.

Zasadą jest, że akcje są zbywalne bez ograniczeń. Od tej reguły istnieje kilka istotnych wyjątków.

Przede wszystkim statut spółki może wprowadzać ograniczenia w rozporządzaniu akcjami imiennymi, np. uzależnić rozporządzanie nimi od zgody spółki, ograniczyć krąg podmiotów, które mogą nabyć akcje albo ustanowić prawo pierwokupu akcji na rzecz pozostałych akcjonariuszy. Przez „rozporządzenie” należy przy tym rozumieć nie tylko sprzedaż, ale także zastawienie akcji lub jej wydzierżawienie albo oddanie w użytkowanie. Statutowych ograniczeń w rozporządzaniu akcjami nie można natomiast stosować wobec akcji na okaziciela. Akcje imienne, wobec których wprowadzono statutowe ograniczenia rozporządzania, nazywane są akcjami winkulowanymi. Całkowite wyłączenie prawa do rozporządzania akcjami (zarówno imiennymi jak i na okaziciela) jest z kolei niedopuszczalne i jako takie zawsze nieważne.

Oprócz ograniczeń statutowych prawo pozwala na wprowadzenie umownych ograniczeń w rozporządzaniu akcjami. W tym przypadku ograniczenia mogą dotyczyć nie tylko akcji imiennych, ale również akcji na okaziciela. Prawo określa jednak maksymalny okres, w którym te umowne ograniczenia mogą trwać. Umowne prawo pierwokupu lub inne prawo pierwszeństwa w nabyciu akcji może być wprowadzone na okres maksymalnie dziesięciu lat. Umowne ograniczenia innego rodzaju nie mogą natomiast trwać dłużej niż pięć lat.

Należy również pamiętać, że niedopuszczalne jest rozporządzanie akcjami przed wpisem spółki akcyjnej do Krajowego Rejestru Sądowego. Wszystkie takie czynności są z mocy prawa nieważne.

Przeniesienie akcji imiennej następuje przez pisemne oświadczenie o przeniesieniu akcji oraz wymaga przeniesienia posiadania akcji. Oświadczenie o przeniesieniu praw akcji składa się albo na samym dokumencie akcji albo w osobnym dokumencie. Przyjmuje się przy tym, że niezachowanie formy pisemnej tego oświadczenia nie powoduje nieważności przeniesienia akcji.

Przeniesienie akcji na okaziciela następuje natomiast poprzez przeniesienie własności dokumentu akcji. Następuje ono poprzez jego fizyczne wydanie nabywcy.

W przypadku obydwu typów akcji wymagane jest istnienie ważnej podstawy ich przeniesienia, np. umowy sprzedaży, darowizny itp.

Akcje są niepodzielne. Nie można ich podzielić na dokumenty reprezentujące mniejszą wartość nominalną. Zmiana wartości nominalnej akcji wymaga zmiany statutu spółki. Akcja może być jednak przedmiotem współwłasności dwóch lub więcej podmiotów.

Spółka akcyjna stwarza szerokie możliwości zachowania anonimowości inwestorów. Akcjonariusze spółki akcyjnej zasadniczo nie są bowiem wykazywani w Krajowym Rejestrze Sądowym. Wyjątek dotyczy jedynego akcjonariusza – jego dane obowiązkowo podlegają ujawnieniu. Dodatkowo do rejestru trzeba zgłosić przyznanie uprawnień osobistych określonym akcjonariuszom lub niewynikające z akcji tytuły uczestnictwa w dochodach lub majątku spółki. Anonimowość jest oczywiście ograniczana także przez posiadanie akcji imiennych oraz treść akt rejestrowych spółki, które mają charakter jawny.

Wszyscy akcjonariusze spółki akcyjnej mają ogólny obowiązek współdziałania ze sobą i zachowywania lojalności wobec siebie. Wynika on z istoty spółki i ogólnych reguł dotyczących jej funkcjonowania.

 

Odpowiedzialność akcjonariuszy za zobowiązania spółki

Akcjonariusze zasadniczo nie odpowiadają za zobowiązania spółki. Od tej reguły przewidziane są dwa wyjątki związane z początkowym okresem istnienia spółki.

Po pierwsze, akcjonariusze będący założycielami spółki odpowiadają razem ze spółką za zobowiązania zaciągnięte przez nich w imieniu spółki w okresie między jej zawiązaniem a ustanowieniem zarządu (jest bowiem tak, że do chwili ustanowienia zarządu spółkę akcyjną reprezentują wszyscy założyciele działający łącznie albo pełnomocnik ustanowiony jednomyślną uchwałą założycieli).

Po drugie, w okresie między zawiązaniem spółki a jej zarejestrowaniem w Krajowym Rejestrze Sądowym (czyli w okresie istnienia spółki w organizacji) akcjonariusze odpowiadają za zobowiązania spółki nawet, jeżeli nie działają w jej imieniu jako założyciele. Ich odpowiedzialność jest jednak wówczas ograniczona do wartości niewniesionego wkładu.